“इंधन नाही, हौस आहे! – पुण्याचे नवे वाहन : सायकल”

पुणे – महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी आणि शिक्षणाचे माहेरघर – आता शाश्वत जीवनशैलीकडे झुकणाऱ्या शहरी विकासाचा एक आदर्श नमुना ठरत आहे. या शहरात ‘सायकल टू वर्क’ अर्थात कामावर सायकलने जाण्याची चळवळ गेल्या काही वर्षांत वेगाने बहरत आहे. वाढते प्रदूषण, वाहतुकीची समस्या आणि आरोग्यविषयक जाणीव यातूनच या चळवळीला जन्म मिळाला. आता मात्र ही फक्त एक ‘पर्याय’ न राहता अनेक पुणेकरांच्या दैनंदिन जीवनशैलीचा भाग बनली आहे.

चळवळीची सुरुवात आणि पार्श्वभूमी

‘सायकल टू वर्क’ ही संकल्पना पुण्यात प्रामुख्याने २०१८-१९ पासून ठळकपणे दिसू लागली. खासगी आयटी कंपन्या, स्टार्टअप्स, शैक्षणिक संस्था आणि काही शासकीय कार्यालयांनी त्यांच्या कर्मचाऱ्यांना सायकलने येण्यासाठी प्रोत्साहन द्यायला सुरुवात केली. यामध्ये पर्यावरणप्रेमी संस्था, सामाजिक कार्यकर्ते आणि स्थानिक सायकलिंग क्लब यांचा मोठा वाटा होता.

काय कारण?:

• दिवसेंदिवस वाढणारे पेट्रोल-डिझेलचे दर
• रस्त्यांवरील वाढती वाहतूक कोंडी
• हवेतील प्रदूषणाचा स्तर
• आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे – शारीरिक हालचालीचा अभाव

सायकल टू वर्क – एक क्रांतिकारी शहरी बदल

‘सायकल टू वर्क’ ही चळवळ फक्त सायकल चालवण्यापुरती मर्यादित नाही. ती एक शहरी बदलाची सुरुवात आहे. कामाच्या ठिकाणी सायकलने जाणे म्हणजे फक्त पर्यावरणाला मदत करणे नाही, तर एका समृद्ध, आरोग्यदायी, वेळेची बचत करणाऱ्या जीवनशैलीची निवड आहे.

या चळवळीचे पुणेकरांवर झालेले परिणाम:

1. आरोग्यातील सकारात्मक बदल:
   अनेक कार्यालयीन कर्मचारी आणि विद्यार्थ्यांनी कबूल केले आहे की, दररोज ५-१० किमी सायकल चालवणे त्यांच्या फिटनेससाठी वरदान ठरले आहे. वजन कमी होणे, तणाव कमी होणे आणि मानसिक प्रसन्नता हे लक्षणीय फायदे आहेत.
2. पर्यावरण रक्षणात मोलाचा वाटा:
   एक सायकल चालवणारा व्यक्ती दरवर्षी सरासरी ०.२ टन CO₂ उत्सर्जन टाळतो. अशा हजारो लोकांच्या सहभागामुळे पुण्याच्या हवेच्या गुणवत्तेत सुधारणा झाल्याचे निरीक्षण झाले आहे.
3. वाहतूक कोंडीतील घट:
   खासकरून हिंजवडी, कोथरूड, बाणेर, कर्वेनगर अशा भागांमध्ये सकाळी आणि संध्याकाळी सायकलचा वापर वाढल्यामुळे कार आणि दुचाकींचा भार थोडाफार कमी झालेला दिसतो.
4. सामाजिक उदाहरण घालणारे नागरिक:
   अनेक नागरिकांनी सायकलिंगला केवळ पर्याय नव्हे, तर प्रतिष्ठेचा विषय बनवला आहे. IT क्षेत्रातील वरिष्ठ अधिकारी, शिक्षक, डॉक्टर्स, अगदी निवृत्त वयोवृद्ध सुद्धा या मोहिमेत भाग घेत आहेत.

सरकार व खाजगी क्षेत्राचा सहभाग

पुणे महानगरपालिका (PMC), पुणे मेट्रोपॉलिटन रिजन डेव्हलपमेंट अथॉरिटी (PMRDA) आणि काही खासगी कंपन्यांनी मिळून ‘सायकल टू वर्क’ साठी विविध सवलती, सुविधा आणि प्रोत्साहनपर कार्यक्रम आखले आहेत. यामध्ये:

• सायकल ट्रॅक्सची निर्मिती:
  शहरात ठिकठिकाणी सायकलसाठी स्वतंत्र लेन तयार करण्यात येत आहे, विशेषतः सिंहगड रोड, एफ.सी. रोड, औंध-बाणेर मार्ग इत्यादी ठिकाणी.
• शेअर सायकल योजना (Public Bicycle Sharing – PBS):
  Yulu, PEDL, VOGO सारख्या सेवांमुळे नागरिकांना भाड्याने सायकल घेणे शक्य झाले आहे.
• करमुक्ती व सवलती:
  काही कंपन्या दरमहा ‘सायकल भत्ता’ देतात, काहीजण सायकल घेण्यासाठी व्याजमुक्त कर्ज देतात.

सामाजिक आणि सांस्कृतिक परिणाम

ही चळवळ एक सामाजिक बदल घेऊन आली आहे. पारंपरिक विचारधारेत वाहन हे स्टेटसचं प्रतीक मानलं जायचं, पण आता ‘सायकल चालवणं’ हे एक स्मार्ट, जबाबदार नागरिकत्त्वाचं प्रतीक बनलं आहे. तरुणाईमध्ये ही एक ट्रेंड म्हणून उदयास येत आहे. वीकेंड सायकलिंग ग्रुप्स, सोशल मीडिया पोस्ट्स आणि ‘ग्रीन कम्युटिंग’ विषयावर वर्कशॉप्स यामुळे ही चळवळ लोकमान्य झाली आहे.

आव्हाने आणि मर्यादा

तरीही काही मर्यादा व आव्हानं अजूनही आहेत:

1. अपूर्ण सायकल ट्रॅक्स:
   काही रस्त्यांवर सायकल लेन असूनही ती अतिक्रमित असते किंवा अचानक संपते – यामुळे अपघाताचा धोका निर्माण होतो.
2. सुरक्षेची चिंता:
   वाहनचालकांकडून सायकलिस्टसाठी पुरेसा सन्मान नसतो. रात्री सायकलिंग करणाऱ्यांसाठी अपुरी लाइटिंग आणि हेल्मेट वापराचा अभाव चिंतेची बाब आहे.
3. वातावरणीय अडथळे:
   पावसाळ्यात किंवा उष्णतेच्या दिवसांत सायकलने प्रवास करणे कठीण वाटते, विशेषतः ऑफिसला योग्य पोशाखात जाण्याची अडचण.

नवीन दिशा – भविष्यातील संधी

सायकल टू वर्क चळवळीला अजून पुढे नेण्यासाठी काही उपाय:

• सायकल हब्सची निर्मिती: कार्यालयीन क्षेत्रांमध्ये सायकल पार्किंग, शॉवर सुविधा, आणि लॉकर उपलब्ध करून देणे.
• शाळा व कॉलेज स्तरावर जनजागृती: विद्यार्थ्यांमध्ये लहानपणापासून सायकल संस्कृती रुजवणे.
• हेल्मेट व सायड सेफ्टी किट सवलतीत उपलब्ध करणे.