होळीच्या रंगांचा वापर केवळ आनंद आणि उत्सवाचा भाग नाही, तर आरोग्य आणि आध्यात्म health अशा दोन्ही दृष्टीकोनातून हा सण महत्त्वपूर्ण आहे. रंग बनवण्यासाठी वापरण्यात आलेली साधने – हळद, गुलाब, बीट, पुदिना, इत्यादी घटक आरोग्याला पूरक असत. प्रत्येक रंगाचे आरोग्यावर विशिष्ट परिणाम होतात. दोषांना संतुलित करण्यात मदत करतात.
होळीला केवळ एक रंगांचा उत्सव मानला जात असला तरी, त्यात आयुर्वेदिक aurvedic महत्त्व दडलेले आहे. होळी या सणाच्या माध्यमातून रंगांचा वापर दुष्ट शक्तींच्या नाशासाठी, सत्य आणि धर्माच्या विजयासाठी केला जातो. हिंदू संहितांमध्ये या रंगांचा विविध अर्थ दिला जातो. ऋग्वेद, अथर्ववेद, भगवद गीता, पुराणे, उपनिषदे, आणि आयुर्वेद तसेच अन्य पौराणिक ग्रंथांमध्ये रंगांचा वापर आणि त्यांचे उल्लेख आले आहेत. होळीच्या सणासोबत त्याचे घनिष्ठ सहसंबंध आहेत.
१. आयुर्वेदिक संदर्भात रंगांचा उपयोग:
आयुर्वेदाने रंगांचे शरीरावर आणि मनावर होणारे परिणाम समजावले आहेत. चरक संहिते मध्ये रंगांचा वापर शरीरातील तिन्ही दोष (वात, पित्त, कफ) यांचे संतुलन साधण्यासाठी केला जातो. होळीमध्ये रंगांचा वापर, शारीरिक आणि मानसिक शुद्धतेसाठी महत्त्वपूर्ण मानला जातो.
चरक संहिता रंग बनवण्याची साधने:
१. हळद (पिवळा रंग):
आरोग्य फायदे: हळद मध्ये कुर्क्युमिन नावाचे औषधी गुणधर्म असतात. शरीराची सूज आणि जळजळ कमी करण्यास मदत करतात. ती एंटी-बॅक्टीरियअल आणि एंटी-इन्फ्लेमेटरी आहे.
२. तांदळाचे पाणी (पांढरा रंग):
आरोग्य फायदे: तांदळाच्या पाण्यात अँटी-ऑक्सिडंट आणि मिनरल्स असतात, जे त्वचेला शांत करतात. त्वचेचे पोषण करतात. पांढरा रंग शांततेचे प्रतीक असतो. त्याचा वापर मानसिक शांती मिळवण्यासाठी फायदेशीर ठरतो. तांदळाच्या पाण्यामुळे त्वचेतील दुरावलेली ओल पुन्हा मिळवता येते.
३. गुलाबाचे फूल (गुलाबी रंग):
आरोग्य फायदे: गुलाबाचे फूल एंटी-ऑक्सिडंट्स आणि जीवनसत्व ‘क’ चे समृद्ध स्त्रोत असते. गुलाबाचे तेल त्वचेची ओल टिकवून ठेवते. त्यात एंटी-बॅक्टीरियल गुणधर्म असतात.
४. नील फुल (निळा रंग):
आरोग्य फायदे: निळा रंग ज्वरनाशक आणि सूज विरोधी म्हणून काम करतो. याचा उपयोग पचनतंत्राच्या समस्या दूर करण्यासाठी केला जातो. निळा रंग तणाव आणि मानसिक शांती वाढवण्यासाठी उपयुक्त असतो.
५. बीट (लाल रंग):
आरोग्य फायदे: बीटामध्ये आयरन, फोलिक ऍसिड आणि जीवनसत्व ‘क’ असतात, जे रक्तवर्धनासाठी चांगले आहे. लाल रंग रक्तप्रवाह सुधारतो. रक्तदाब कमी करण्यास आणि हृदयास ताजेतवाने ठेवण्यासही मदत करतो.
६. मेहंदी (हिरवा रंग):
आरोग्य फायदे: मेहंदीमध्ये बुरशीनाशक आणि एंटी-बॅक्टीरियल गुणधर्म असतात. ती त्वचेसाठी एक प्रकारचा नैसर्गिक शीतक आहे. त्वचेवर असलेली उष्णता कमी करते. मेहंदीला हंगामी त्वचा विकार आणि जखमांवर गुणकारी उपचार म्हणून देखील वापरले जाते.
७. नील फुल (Indigo – निळा रंग):
आरोग्य फायदे: निळा रंग मानसिक ताण कमी करण्यास मदत करतो. तो मानसिक शांतता आणि ध्यानासाठी उपयुक्त आहे. नील वनस्पतीचा उपयोग त्वचेच्या विकारांवर उपचार म्हणून देखील केला जातो. निळ्या रंगाचा वापर रक्तदाब नियंत्रित करण्यास आणि तणाव कमी करण्यास मदत करतो.
८. सोनचाफा (पिवळा रंग):
आरोग्य फायदे: सोनचाफा किंवा चाफा फुल यामध्ये जीवनसत्व ‘क’ असतात. त्वचेला पोषण देण्यासाठी आणि सुधारण्यासाठी उपयोगी आहे.
यामध्ये रंगांचे शरीर आणि मनावर होणारे प्रभाव स्पष्ट केले गेले आहेत. पिवळा रंग पित्त वर्धक असतो, लाल रंग शरीराची उर्जा वाढवतो, श्वेत रंग शांतता आणि शुद्धता दर्शवतो. होळीच्या सणावर रंगांचा वापर शरीराच्या विविध दोषांना संतुलित करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरतो.
२. वैदीक संदर्भातील रंगांचे महत्त्व:
ऋग्वेद
“हरितं प्रतिनष्टं” (ऋग्वेद १.७१.४):
अर्थ: हिरवा रंग निसर्ग, वंशवृद्धी आणि पुनर्जन्माचे प्रतीक आहे. पृथ्वीच्या जीवनप्रवाहाचे पुनरुज्जीवन आणि प्रगतीचे प्रतीक म्हणून ह्या रंगाचा उल्लेख केला जातो. अथर्ववेद
“पीतं जानीमहि” (अथर्ववेद ४.१३.३)
अर्थ: हा श्लोक पिवळ्या रंगाला ज्ञानाचे प्रतीक मानतो. पिवळा रंग यथार्थतेला आणि शुद्धतेला दर्शवतो, जो व्यक्तीला दिव्य ज्ञान प्राप्त होण्याची प्रेरणा देतो.
३) उपनिषदांमधील रंगांचे संदर्भ:
“आदित्यं सूर्यं श्वेतं, शुद्धं च शान्तं च बोधयति”
अर्थ: श्वेत रंग दिव्यतेचा, शांतीचा आणि आत्मज्ञानाचा प्रतीक आहे. सूर्याच्या श्वेत प्रकाशाने आपल्याला शुद्धता, शांती आणि बोध प्राप्त होतो.
माण्डूक्य उपनिषद:
“रंगं विश्वस्य मातरं महान्तं, यस्मिन सन्ति देवता”
अर्थ: या श्लोकात रंगांची महिमा आणि त्यांचा देवतांसह संबंध दिला आहे. हे रंग ब्रह्म आणि दिव्यतेच्या प्रतीक आहेत.
४)पौराणिक संदर्भ:
“नवनीतवदनं नीलकान्तं, कष्टनाशकं भवसागरं”
अर्थ: कृष्णाचा निळा रंग दिव्यता, प्रेम आणि आंतरिक शांतीचे प्रतीक आहे.
विष्णु पुराणामध्ये भगवान कृष्णाच्या निळ्या रंगाचा उल्लेख दिव्यता, प्रेम आणि आंतरिक शांतीचे प्रतीक म्हणून केला आहे. कृष्णाच्या निळ्या रंगामध्ये अनंत प्रेम आणि शांती असत.
“कान्तारं कदलीव्रणं शर्वं शिवं शान्तिमेव च”
अर्थ: भगवान शिवाचा गडद रंग संहार, पुनर्निर्माण आणि शांतीचे प्रतीक आहे.
शिव पुराणामध्ये भगवान शिवाच्या गडद रंगाचा उल्लेख तामस गुणाशी संबंधित आहे, जो संहार, पुनर्निर्माण आणि नवीन प्रारंभाचे प्रतीक आहे. हा रंग संहारक असला तरी, तोच जीवनाच्या नवीन प्रारंभाचा संकेत देतो. होळीच्या सणावर काळा रंग संहार आणि नवा प्रारंभ दर्शवतो.
रामायण: “श्वेतपद्मधरं रामं सत्यं धर्मं च पालनम्”
अर्थ: भगवान रामाच्या हातातील श्वेत कमळ धर्माचे प्रतीक आहे. हा रंग शुद्धता, सत्यता आणि धार्मिकतेचे प्रतिनिधित्व करतो.
“सत्त्वं सुखे संजयति, रजः कर्मणि भारत, तमस्तु घोरमेति युक्तं प्रपद्यते तम:“
“सत्त्वं गुणवृद्धिं प्रपद्यते सर्वत्र, रजसश्च गुणवृद्धिं प्रपद्यते कार्ये”
भगवद गीतेमध्ये रंगांचे थेट उल्लेख नाही, पण सात्विक, राजस आणि तामस गुण रंगांशी संबंधित आहेत. सात्विक गुण श्वेत रंगाशी, जो शुद्धता आणि दिव्यता दर्शवतो, राजस गुण लाल रंगाशी संबंधित आहे, जो उत्साह आणि कार्यतत्परता दर्शवतो. तामस गुण काळ्या रंगाशी संबंधित आहे, जो संहार आणि अंधकाराचे प्रतीक आहे. होळीच्या रंगांच्या माध्यमातून हे गुण व्यक्त होतात, जे आत्मचिंतन, ऊर्जा आणि शुद्धतेला प्रोत्साहित करतात.
पूर्वी होळी साठी वापरले जाणारे नैसर्गिक रंग आरोग्यासाठी विविध फायदे देणारे होते. सेंद्रिय घटकांपासून बनवलेले रंग पर्यावरणासोबतच, मानव शरीरासाठी देखील उपयुक्त होते. यामध्ये असलेल्या औषधी आणि नैसर्गिक गुणधर्मांमुळे आरोग्याला विविध फायदे होते. या रंगांमुळे शरीर आणि मनात एक सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते. होळी विशेषतः वसंत ऋतूच्या आगमनाच्या वेळी असते. जो निसर्गात नवीन प्रारंभ, ताजेपणा आणि जीवनाची पुनर्रचना आणतो.
